स्वातंत्र्याचे स्तोत्र

मोडी गाथा

पिशाच्च लिपी (राक्षस लिपी, भूत लिपी) हीच मोडी लिपी

माझ्या मते –  

मोडी लिपी ही देवनागरीच्या तुळणेत शिघ्र लिपी होती ती टाक़ आणि बोरूच्या वापरामुळे. आता तसे नाही. फाऊंटन पेनाच्या वापरामुळे आता देवनागरी ही मोडी लिपीपेक्षा शिघ्र ठरते. गेली ७०० वर्ष केवळ मोडी लिपीनेच मराठी भाषा जीवंत ठेवली ही समज पुर्णत: चूकिची आहे. त्या ७०० वर्षातील बहुतांशी आध्यात्मीक मर्‍हाट्टी साहित्य हे देवनागरी लिपीतंच आहे. मोडी लिपीचा वापर सर्वाधीक पत्रव्यहारात व हिशेबात दिसून येतो.

महत्वाचे असे की मर्‍हाट्टीचे मराठी भाषेत परिवर्तन हे १८ व्या शतकात झाले.

मोडी लिपीचे जनक हे हेमाद्री वा हेमाडपंत आहेत किंवा त्यांनी बाजरीचे बी आणि मोडी लिपी श्रीलंकेहून आणली हा समज चूकिचा आहे. महादेवराव यादव व रामदेवराव यादव यांच्या कारकिर्दीत यादव साम्राज्याचे ते प्रधान, मुख्य सचिव असल्याने आणि याचबरोबर जमिनीची पाहणी करून महसूल ठरवणे, तो वसूल करणे, उत्पन्न ठरवणे इ. कामेही करत असल्यामुळे त्यांना “श्रीकरणाधिप” (जमाबंदीचे प्रमुख)  या पदवीनेही ओळखले जाते. या कामा निमित्ताने साम्राज्याच्या मानाकोपर्‍यात त्यांची पत्रे जात असत. जर त्यांनी मोडी लिपीचा शोध लावला असता तर साम्राज्याच्या कानाकोपर्‍यातल्या अधिकार्‍यांना मोडी लिपी शिकवली कधी आणि कोठे ?

मोडी ही शिकस्ता या फारशी लिपीवरून अस्तित्वात आल्याचा दुसरा मतप्रवाह आहे. ईसापूर्व ३०० वर्षात पारसी (अरबी मध्ये – फारसी) भाषेच्या “आर्मायीक” लिपीतून “अवेस्तन” आणि “पहेलवी” जन्मास आली. ७व्या शतकात “अवेस्तन” आणि “पहेलवी” लिपीतून “नस्तलीक” लिपी जन्माला आली. १०व्या शतकात “नस्तलीक” मधून “शिकस्ते” लिपी जन्मास आली. “शिकस्ता” म्हणजे “मोडकी नस्तलीक”. अपितु, ९व्या शतकातील काही शिलालेख  हे राजस्थानातून कर्नाटकात प्रचारार्थ गेलेल्या जैन भिक्षुकाचे कन्नड भाषेत परंतु मोडी लिपीत कोरलेले आढळले आहेत. तर “शिकस्ता” ही १०व्या शतकात अस्तीत्वात आली.

मोडी लिपीचे मौर्यी लिपीशीही साधारम्य बरेच जण जोडतात. माझ्या वाचनात एक गुजराती कागद आला आहे ज्याची लिपी ९५% मोडी लिपीशी मिळते. उर्वरीत ५% हे सध्याच्या गुर्जर लिपीचे आहेत.

पिशाच्च लिपी (राक्षस लिपी, भूत लिपी) हीच मोडी लिपी

.

मी मोडी लिपी शिकत असताना माझ्या शिक्षकांकडून बर्‍याचदा असे ऐकले होते की या मोडी लिपीला पिशाच्च लिपी किंवा राक्षस लिपी असे हे म्हणत.

.

या दिशेने अभ्यास करत असता असे वाचनात आले की इ.स.५-६ मध्ये गुणाद्यने एक ग्रंथ लिहीला “बृहदकथा मंजिरी”. त्याचे ७ खंड होते आणि प्रत्येकी १ लाख श्लोक होते. त्यातील कथा या राजा उदयनचा मुलगा नरवाहनदत्त याच्या जीवनातील घटनांवर आधारीत आहेत. कवी गुणाध्याने हा ग्रंथ पैशाची भाषेत लिहीला ज्याची लिपी ही पैशाच्च होती. या भाषेला “पैशाची प्राकृत” असे ही म्हणतात. ७ वर्षे जंगलात राहून प्रतिष्ठान (पैठण)च्या सातवाहन राजाकडे पुन्हा आला. या कथा विशेष सातवाहन राजाची राणी नागनीका हीच्यासाठी तयार केल्या होत्या. पण ती आता जिवीत नव्हती. पैशाची भाषा येत असूनही सातवाहन राजाने ते वाचण्यास नकार दिला म्हणून, कवी गुणाध्य पुन्हा विंध्या पर्वत रागांमधील जंगलात निघून केला आणि ते सातही खंड जाळण्याच्या तयारीला लागला. तेवढयात तिथी कण्वभूती नावाचा त्या आदिवासी टोळीतील ज्येष्ठ व्यक्ती आला आणि ते न जाळता त्याला पैशाची भाषा शिकवण्याचा आग्रह धरला. पण गुणाध्याचा त्या कथा जाळण्याचा निर्धार पक्का होता. मग कण्वभूतीच्या विनंतीवर एक-एक कागद जाळत असाताना कवी गुणाध्य कण्वभूतीला त्या कथा ऐकवित होता. 6 खंड जाळून झाले होते. आपली चूक लक्षात आलेल्याने राजा सातवाहनने पंडीत सर्ववरमनच्या शिष्याला तिथे पाठवले आणि तो अखेरचा भाग मागवला.  

शिवटचा खंड “बृहदकथा मंजिरी” ही गुणदेव आणि नंदीदेव या कवी गुणाध्याच्या शिष्यांनी पुन्हा राजा सातवाहन याच्याकडे नेऊन दिले.  त्यावर सातवाहन राजाने “कथापित्त” रचविला.

      दंडी ने याबाबत म्हटले आहे – "भूतभाषमयीं प्राहुरद्भुतां बृहत्कृथाम् । दुर्भाग्यत:”    म्हणजे मूळ ग्रंथ आता उपलब्ध नाहीं. 

.

      पैशाची भाषेचे बरेच साधारम्य पश्तो भाषेशी आहे. पिशाच लिपी मात्र पुर्ण नामशेष झाली नाही. काही वरिष्ठ अधिरार्‍यांनी ती पत्र संपर्कासाठी वापरात ठेवली.

.

हेमचंद्रादि प्राकृत व्याकरणात याचे निम्न लक्षण दिसून येतात :

1. ज्ञ, न्य आणि ण्य यांच्या स्थानावर पर ञ्ञ चे उच्चारण, जसे सर्वज्ञ = सव्वञ्ञो, अभिमन्यू = अभिमन्ञ्ञू
2. ण च्या स्थानावर  न, जसे गुणेन = गुनेन;
3. त् आणि द् दोनों च्या स्थानावर त् जसे पार्वती= पव्वती, दामोदरो= तामोतरो;
4. ल च्या स्थानावर ळ ; जसे सलिलं = सळिळ;
5. श्, ष् स्,  या तिघांच्या स्थानावर  स्, जसे शशि= ससि, विषमो = विसमो, प्रशंसा = पसंसा;
6. ट् च्या स्थानावर विकल्पाने  त्, जसे कुटुंबकं = कुतुंबकं;
7. पर्वूकालिक प्रत्यय क्त्वा च्या स्थानावर तूण, जैसे गत्वा = गंतूण।

.

 पैशाची मध्ये वर्णव्यवस्था अन्य प्राकृतों च्या तुळणेत संस्कृत च्या अधिक जवळ आहे.